عصر بازار- با توجه به گسترش روزافزون خدمات مالی در سراسر دنیا، همواره یکی از دغدغه های سرمایه گذاران عدم آشنایی افراد و گروه هایی است که گاه حتی در دو نقطه مختلف جهان قصد همکاری با یکدیگر را دارند. به همین دلیل در اکثر کشورهای جهان، موسسات رتبه بندی، فعالیت هایی در زمینه اعتباردهی به اشخاص یا گروه های خاص انجام می دهند که با توجه به آن ها سرمایه گذاران بتوانند تصمیمات صحیحی بگیرند. در این یادداشت به اهمیت این موسسات پرداخته شده است.
به گزارش پایگاه خبری «عصربازار» به نقل از سنا، با توجه به گسترش روزافزون خدمات مالی در سراسر دنیا، همواره یکی از دغدغه های سرمایه گذاران عدم آشنایی افراد و گروه هایی است که گاه حتی در دو نقطه مختلف جهان قصد همکاری با یکدیگر را دارند. به همین دلیل در اکثر کشورهای جهان، موسسات رتبه بندی، فعالیت هایی در زمینه اعتباردهی به اشخاص یا گروه های خاص انجام می دهند که با توجه به آن ها سرمایه گذاران بتوانند تصمیمات صحیحی بگیرند. در واقع افزایش تقاضای اعتبار، رقابت و ایجاد بخش های نوین در اقتصاد، فرصت های جدیدی برای موسسات رتبه بندی به وجود آورده است که با به کارگیری ابزارها و روش های جدید، خدمات مناسبی ارایه دهند.
در واقع چنانچه موسسات رتبه بندی به فعالیت بپردازند، می توان ریسک های موجود در بازارهای مختلف را کاهش داد و افراد با اطمینان خاطر بیش تری سرمایه گذاری کرده یا به یکدیگر تسهیلات ارایه دهند.
توانمندسازی عوامل بازار سرمایه
طبق آخرین تعریف سازمان بورس و اوراق بهادار بین المللی، رتبه بندی اعتباری یا اصطلاحا Credit Rating عبارت است از نظر موسسه رتبه بندی در مورد کیفیت اعتباری ناشر یا یک تعهد مالی مشخص که می تواند در قالب یک عدد یا حرف بیان شود.
در این حوزه شرکت های بزرگی در سطح دنیا فعالیت می کنند که براساس متدولوژی های کمی و کیفی نسبت به ابعاد مختلف تعهدات مالی بررسی های لازم را انجام می دهند. به این ترتیب می توان این گونه عنوان کرد که موسسات رتبه بندی ریسک های مختلفی که می تواند تعهدات ناشر یا اوراق بهادار را متاثر کند محاسبه و لحاظ می کنند. به عنوان مثال ناشری که رتبه AAA دریافت می کند به این معنی است که به احتمال بسیار بالایی نکول نخواهد داشت.
بیش از صد سال از فعالیت موسسات رتبه بندی می گذرد و این موسسات نظرات خود را در مورد اعتبار منتشرکنندگان اوراق بهادار و تعهدات مالی ارایه می دهند. در این مدت زمان، اهمیت نظرات آن ها برای سرمایه گذاران و سایر مشارکت کنندگان بازار و تاثیر این نظرات بر بازارهای اوراق بهادار به طور قابل ملاحظه ای افزایش یافته است. این مساله به دلیل افزایش تعداد منتشرکنندگان و به تبع آن افزایش محصولات مالی متنوع و پیچیده مانند اوراق بهادار با پشتوانه دارایی و فعالیت های اعتباری است.
و اما جهانی سازی بازارهای مالی همچنین باعث توسعه نقش موسسات رتبه بندی در کشورهای خارجی شده است. امروزه موسسات رتبه بندی به طرق مختلف در بازارهای اوراق بهادار موثر بوده و در دسترسی منتشرکنندگان به سرمایه، ساختاردهی معاملات و توانمندسازی عوامل بازار در سرمایه گذاری نقش دارند. بنابراین نه تنها اعتبار سرمایه گذاری رتبه بندی می شود بلکه مطلوبیت اقتصادی آن نیز برای سرمایه گذار رتبه بندی خواهد شد.
شرکت رتبه بندی، سازمانی حرفه ای است که بر اساس استقلال، شفافیت، اعتبار و افشاسازی، خدمات تحلیلی ارایه می دهد. یک شرکت رتبه بندی، در فعالیت خود با دولت ارتباط نداشته و از تمامی بانک های سرمایه گذاری و سازمان های مشابه مستقل است. این شرکت تحت عنوان واحد رتبه بندی شناخته شده و اساسا به خواسته سرمایه گذار بستگی دارد به این معنا که ملاک اصلی، سرمایه گذاری است که قضاوت رتبه بندی را درباره مورد خاصی قبول می کند.
نقش های مختلفی را می توان برای رتبه بندی در بازار سرمایه متصور شد. برای مثال، موسسات رتبه بندی با انتشار اطلاعات، نقش ارزش گذاری را ایفا می کنند. این موسسات اطلاعات مرتبط و گسترده ای به منظور ارزیابی کیفیت اعتباری گردآوری و تجزیه و تحلیل کرده که برای بسیاری از فعالان بازار مانند سرمایه گذاران، مدیران پرتفوی، شرکت های طرف خرید، شرکت های طرف فروش و سایرین قابل استفاده است. قاعدتا برای چنین اظهارنظری باید بسیاری از ریسک های مختلف مانند ریسک کشور، صنعت و شرکت در حوزه های مختلف بررسی شود و به همین دلیل است که موسسات رتبه بندی گزارشات منظمی در خصوص ریسک کشورها و صنایع مختلف را منتشر می کنند. امروزه این موسسات، رتبه بندی بدهی ناشران شرکتی و دولتی را آغاز کرده و متدولوژی و معیارهای آن در این زمینه پیشرفت قابل ملاحظه ای کرده، به گونه ای که موجب خلق محصولات مالی جدید شده است.
رتبه بندی اعتباری، بیانگر نظر موسسه رتبه بندی در مورد میزان اعتبار متعهد یا میزان اعتبار متعهد با توجه به اوراق قرضه پشتوانه دار یا سایر تعهدات مالی است که بر اساس ریسک های مرتبط طبقه بندی می شوند. طی سالیان گذشته رتبه بندی اعتباری مقبولیت بسیاری از سرمایه گذاران را جلب کرده و به عنوان ابزاری جهت تمایز میزان اعتبار مورد استفاده قرار می گیرد. ذکر این نکته ضروری است که رتبه بندی هیچگاه توصیه هایی مبنی بر خرید، فروش یا نگهداری اوراق بهادار به خصوصی ارایه نمی کند. همچنین رتبه بندی هیچگاه به این مساله اشاره نمی کند که سرمایه گذاری در زمینه خاصی از مزیت برخوردار است. رتبه بندی بر اساس اطلاعات عام و ویژه صورت می گیرد. اطلاعات عام در فرآیند رتبه بندی شامل آن دسته از اطلاعاتی می شود که از طریق کمیسیون بورس و اوراق بهادار، گزارشات خبری، گزارشات صنعت، روند قیمت سهام و اوراق قرضه، اطلاعات منتشر شده از طرف بانک مرکزی و وکالت نامه ها گردآوری شده باشد. اطلاعات ویژه شامل موافقت نامه های اعتباری، اکتساب شرکت ها و پیش بینی های تجاری می شود. اطلاعات ویژه معمولابر اساس توافقات محرمانه بین شرکت رتبه بندی و منتشر کننده تهیه می شود یا این گونه قرار بسته شده که شرکت رتبه بندی برخی از اطلاعات را به طور محرمانه نگهداری کند.
خدمات موسسات رتبه بندی
موسسات رتبه بندی در تصمیمات سرمایه گذاران نقش مهمی را ایفا کرده و بسیاری از این افراد با توجه به رتبه بندی انجام شده توان دسترسی منتشر کننده را به سرمایه می سنجند. به طور کلی نحوه استفاده مشارکت کنندگان بازار از رتبه بندی اعتباری و نقش آن ها در بازار را می توان در چهار بخش توضیح داد:
بخش اول، منتشرکنندگان هستند. این افراد براساس دلایلی مانند بهبود قیمت و موقعیت بازار تعهدات مالی، راضی کردن سرمایه گذاران و وام دهندگان از رتبه بندی اعتباری استفاده می کنند. این امکان وجود دارد که رتبه بندی های اعتباری به طور خصوصی و عمومی از یک یا بیش از یک شرکت رتبه بندی انجام گیرد. در بازارهای خاصی مانند آمریکا، اوراق قرضه بلندمدت شرکتی، اوراق قرضه ای که تنها از طرف یک شرکت رتبه بندی شده است امکان دارد نسبت به اوراقی که از طرف دو شرکت رتبه بندی شده باشد به قیمتی پایین تر از انتشار قیمت گذاری شود زیرا فقدان رتبه بندی دوم بیانگر عدم توان منتشر کننده برای دستیابی به رتبه بندی های دوم و بیش تر است اما در سایر بازارها مانند بازار اوراق بهادار مبتنی بر دارایی، داشتن یک رتبه بندی برای کیفیت دارایی کافی است.
شرکت های طرف خرید
شرکت های طرف خرید مانند صندوق های مشترک، بازنشستگی و بیمه ها از صاحبان بزرگ اوراق بهادار محسوب می شوند و افراد حقیقی و حقوقی کوچک تر در بسیاری از اوقات پیرو شرکت های مزبور هستند. چنین شرکت هایی به دلیل علاقه مندی به طرح های سرمایه گذاری و مشارکت در آن، یکی از بزرگ ترین استفاده کنندگان اطلاعات رتبه بندی محسوب می شوند. هدف آن ها ارزیابی اعتبار و تجزیه و تحلیل سرمایه گذاری موجود است.
شرکت های طرف فروش
همانند بسیاری از شرکت های طرف خرید، این نوع شرکت ها نیز (مانند کارگزاران و معامله گرانی که به مشتریان خدمات مشاوره ای داده و به آن ها سهام می فروشند) برای مدیریت ریسک و اهداف معامله ای از نتایج رتبه بندی استفاده می کنند. در بسیاری از کشورهای توسعه یافته پذیره نویسان برای انتخاب سهام مناسب از نتایج رتبه بندی استفاده می کنند.
استفاده قانونی از رتبه بندی
استفاده قانونی از رتبه بندی در جهان کاملامرسوم بوده و به گونه ای است که اهمیت اوارق بهادار منتشره را افزایش می دهد و با توجه به اعتباری که شرکت رتبه بندی در رتبه بندی این موضوع دارد باعث تسهیل و تسریع در اخذ وام و سایر تسهیلات در سطح بین المللی خواهد شد. بنابراین موسسات رتبه بندی در ایران می توانند در حوزه های یاد شده وارد شوند و در راستای تقسیم بندی مذکور به نیازهای فعالان بازار سرمایه پاسخ دهند.
آنچه امروزه در مباحث مالی تحت عنوان رتبه بندی اعتباری عنوان می شود، در چند حوزه رتبه بندی اعتباری اشخاص حقیقی، رتبه بندی اعتباری اشخاص حقوقی، رتبه بندی اوراق بهادار و رتبه بندی اعتباری کشورها و دولت ها مطرح می شود. هر یک از حوزه های ذکر شده، دارای متدولوژی و تخصصی خاص بوده و بعضا شرکت ها در یک یا چند حوزه فعالیت می کنند. به طور کلی موسسات رتبه بندی با موسسات سنجش اعتبار متفاوت بوده و کارکرد آ ن ها در دو حوزه مختلف است، بنابراین می توان آن ها را این گونه تعریف کرد.
موسسات سنجش اعتبار ( Credit Bureaus)
این شرکت ها غالبا با استفاده از آنالیزهای آماری و گردآوری و تجمیع اطلاعات اعتباری مشتریان بانکی و موسسات اعتباری به ارزیابی وضعیت اعتباری آنان می پردازند. وظیفه اصلی این شرکت ها جمع آوری و تجمیع اطلاعات اعتباری و ارایه گزارش به اعطاکنندگان اعتبار در پی دریافت تقاضای آنان است. از قدیمی ترین نوع این شرکت ها می توان به شرکت های Equifax ، TransUnion و Experian اشاره کرد که تماما ریشه آمریکایی دارند.
موسسات رتبه بندی ( Credit Rating Agencies )
رتبه بندی اعتباری اشخاص حقوقی، اوراق بهادار و کشورها غالبا در شرکت های رتبه بندی همچون شرکت های Fitch ، Moodys و S&P انجام می شود که این شرکت ها با متدولوژی های خاص و پیچیده به بررسی اعتبار شرکت ها، دولت ها و اوراق بهادار منتشره توسط آنان می پردازند.
با توجه به تعاریف فوق مشخص می شود که فرآیند رتبه بندی در حوزه بازار سرمایه و فرآیند سنجش اعتبار در حوزه پول و اعتبار تعریف می شود، بنابراین برای هر یک از این موارد ساختارها، ساز و کارها و سازوکارهای خاصی باید تعبیه شود.
اهمیت و مشکلات ناشی از رتبه بندی
موسسات رتبه بندی از کلیدی ترین نهادهای مالی در کشورهای توسعه یافته به شمار رفته تا حدی که امروزه کم ترین سرمایه گذاری را می توان یافت که قبل از انتخاب گزینه سرمایه گذاری، به گزارشات موسسات رتبه بندی در این رابطه توجهی نکند. رواج استفاده از خدمات موسسات رتبه بندی تا حدی است که بعضا شرکت هایی که قصد تامین مالی دارند، با پرداخت هزینه های بالا، راساً از این گونه موسسات درخواست می کنند تا وضعیت شرکت را بررسی کرده و نتایج بررسی های خود را به رایگان در اختیار عموم سرمایه گذاران قرار دهند.
به طور کلی یکی از متغیرهای اصلی در شکل گیری موسسات رتبه بندی استقلال و شهرت آن است به این معنا که شرکت های مزبور باید از هرگونه اعمال نظر طرفدارانه به دور باشند. همچنین متدولوژی انجام رتبه بندی یکی از مباحث پیچیده ای است که مستلزم گردآوری اطلاعات خاص در سطح کلان و خرد است. برای مثال برای رتبه بندی اعتباری یک شرکت باید علاوه بر تحلیل وضعیت اقتصادی کشور، وضعیت صنعت، شرایط شرکت مورد نظر و رقبای آن نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. همچنین بسترسازی های لازم مانند قوانین و مقررات مربوط به رتبه بندی اعتباری و نحوه نظارت بر موسسات فوق یکی از مشکلات مهم در این زمینه است که حتی گریبانگیر شرکت های مطرح دنیا مانند Moody's ، Fitch و S&P نیز است زیرا بعد از رسوایی مالی شرکت بزرگ Enron این مساله مطرح شد که چگونه می توان موسسات رتبه بندی را مورد نظارت قرار داد بدون آن که در نحوه قضاوت آن ها خللی ایجاد شود.
«با توجه به گفتاری که بدان اشاره رفت، می توان مانند کشورهای پاکستان و هند که سال هاست در این زمینه وارد شده اند، کشور بزرگ و قدرتمند ایران نیز باید به این عرصه وارد شود. هر چند که با توجه به ترکیب و مالکیت شرکت های ایرانی و اعمال سیاست های متناقض در این زمینه، ریسک شرکت های ایرانی و به عبارتی تعیین نقطه Default آن ها بسیار مشکل است و اندازه گیری عوامل موثر بر رتبه شرکت های ایرانی مستلزم انجام مطالعات و ایجاد پایگاه داده منسجمی است که از پیش نیازهای اصلی انجام رتبه بندی در ایران می باشد.
حاصل آنکه با توجه به عملکرد نظام بانکی در زمینه اعطای اعتبار و مسایل حقوقی مرتبط، باید اقداماتی مبنی بر حمایت از چنین موسساتی صورت گیرد تا علاوه بر نظارت موثر، استقلال و بی طرفی آن ها محرز شود.
همان طور که ذکر شد عدم وجود ساختار قانونی و حقوقی مناسب در این حوزه مهم ترین مشکل موجود به نظر می رسد. پایین بودن سطح آگاهی عموم از فعالیت موسسات رتبه بندی را می توان از دیگر معضلات این صنعت برشمرد که البته با آغاز فعالیت این شرکت ها مطمئنا به تدریج مشکل مزبور مرتفع خواهد شد. عدم وجود اطلاعات شفاف و تقارن اطلاعات در بازار سرمایه از مشکلات دیگر این صنعت است. بحث تضاد منافع و جلب اعتماد عموم در ابتدای فعالیت موسسات رتبه بندی می تواند مشکل ساز باشد که البته با گذشت فعالیت این شرکت ها، بالا رفتن سطح آگاهی و شناخت عموم و بررسی نتایج فعالیت آنان، تمامی این مشکلات کم رنگ تر و نقش این شرکت ها در بازار سرمایه پررنگ تر خواهد شد.
*حافظ عزیزی نقش، سرپرست واحد تحلیل و مطالعات اقتصادی - کارگزاری اردیبهشت ایرانیان