به گزارش پایگاه خبری «عصر بازار» به نقل از  ایرنا وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به تازگی از برنامه حمایتی دولت در آستانه ماه مبارک رمضان و نوروز بویژه برای دهک های کم درآمد سخن گفته که تا 10 اسفند ماه مرحله نخست آن اجرایی می شود.

به گفته احمد میدری، در این طرح کالابرگ الکترونیک به سه دهک اول جامعه به میزان 500 هزار تومان و برای بقیه دهک‌ها یعنی دهک های 3 تا 7 به مبلغ 350 هزار تومان به ازای هر فرد اختصاص می‌یابد و پیش بینی شده این کالابرگ به 70 درصد جامعه تعلق گیرد و 11 قلم کالای اساسی را در بر گیرد.

آنگونه که وزیر تعاون اعلام کرده، این طرح در دو مرحله یکی پیش از ماه مبارک رمضان و دیگری در آستانه نوروز اجرا می شود و 65 هزار میلیارد تومان برای آن اعتبار در نظر گرفته شده است.

البته باید گفت که حمایت دولت ها از معیشت خانوارها محدود به ایران نیست و در سایر کشورها و حتی در کشورهای توسعه یافته و اقتصادهای پیشرو نیز شیوه های متنوعی از حمایت غذایی و معیشتی دولت ها از خانوارها دیده می شود.

چهار دهه تلاش برای ترمیم سبد معیشت خانوار

سیستم حمایت معیشتی دولت از شهروندان به سال های دور یعنی دهه 60 و دوران جنگ تحمیلی باز می گشت که خانوارها با پدیده کوپن روبرو بودند؛ این سیستم با ورود به دهه 70 کم کم برچیده شد و به طور کامل از نظام اقتصادی کشور برداشته شد؛ اگرچه بعدها قانون هدفمندی یارانه ها شکل دیگری از حمایت معیشتی را به بودجه دولت وارد کرد اما به مرور و به دلیل افزایش نرخ تورم و تثبیت نرخ یارانه، این کار نیز کارکرد و اثرگذاری خود را در سبد معیشت خانوار از دست داد.

از اواخر دهه نود و با تشدید تحریم های آمریکا علیه نظام بانکی و صادراتی ایران، شرایط برای حمایت از خانوارها در برابر نوسان قیمتی کالاهای مرتبط با سفره مردم نیز دستخوش تغییر شد. در آن زمان و به منظور حفظ قدرت خرید خانوار در خرید کالای اساسی، دولت تلاش کرد با تخصیص نرخ ارز ترجیحی (ارز با قیمتی پایینتر از سطح قیمت بازار) برای واردات این دسته از کالاها یا مواد اولیه برای تولید آنها، شدت تورم این گروه از کالاها را برای خانوار کاهش دهد.

با این اقدام بخشی از درآمدهای ارزی دولت به شکل یارانه برای کالاهای اساسی به واردات اختصاص پیدا می کرد. با این حال انتقادات بسیاری از سوی برخی کارشناسان و سیاست گذاران بر این شیوه حمایت از خانوار مطرح بود چراکه معتقد بودند درجه اصابت یارانه غیرمستقیم به ذی نفع نهایی یعنی خانوار مصرف کننده کالاهای اساسی قابل قبول نبوده و این شیوه باعث می شود سهم قابل توجهی از منابع ارز ترجیحی تخصیص یافته به کالاهای اساسی نصیب واردکنندگان و یا واسطه گران شود و از سوی دیگر یارانه ارزی به واردات در تقابل با رویکرد حمایت از تولید داخل ارزیابی می شد.

بازگشت کالابرگ الکترونیک

در سال 1401 یکی از اولویت های اجرای اصلاحات اقتصادی دولت، اصلاح روش پرداخت ارز ترجیحی به کالای اساسی و تغییر شیوه حمایت خانوار از شکل غیرمستقیم به مستقیم بود. در این سیاست یارانه نقدی به خانوار، جایگزین تخصیص ارز ترجیحی به کالای اساسی شد که افزون بر یارانه‌ای بود که به صورت نقدی پیش از این (یک مرحله سال 1389 و یک بار در سال 1398) پرداخت می شد. تغییر شیوه حمایت از خانوار در سال 1401 باعث متورم شدن اعتبارات تبصره هدفمندی یارانه ها در لایحه بودجه سال 1401 و قوانین بودجه سنواتی شد که قرار بود زیان رفاهی خانوار را از طریق یارانه نقدی جبران کند.

در این شرایط برخی کارشناسان اقتصادی بر این باور بودند فشار معیشتی خانوار از طریق افزایش تورم ناشی از عدم تخصیص ارز ترجیحی به کالای اساسی می تواند سبب تشدید فقر و نابرابری شود و با توجه به اثرپذیری مستقیم کالاهای خوراکی از تورم، این نگرانی وجود داشت که توزیع یارانه به شکل نقدی نمی تواند در بهبود رفاه خانوار کمک کند و چون عدد یارانه نقدی ثابت است، به مرور زمان بار دیگر قدرت خرید مردم کاهش می یابد و اثر یارانه از بین می رود.

در آن زمان بحث جایگزینی یارانه نقدی با یارانه شبه نقدی یا همان کالابرگ الکترونیک مطرح شد و در قانون بودجه سال 1401 به تصویب رسید اما اجرای آن نزدیک یک سال انجامید زیرا دولت معتقد بود برای این کار باید زیرساخت های فناوری اطلاعاتی خاصی فراهم شود.

از اواخر سال 1401 دولت وقت تصمیم گرفت یارانه نقدی را به صورت اختیاری به شکل کالابرگ الکترونیکی پرداخت کند و در ادامه برای تشویق گروه‌های پایین درآمدی، مشوق‌هایی نیز در نظر گرفته شود؛ یارانه تشویقی کالابرگ الکترونیک ابتدا افراد سه دهک پایین درآمدی و مددجویان نهادهای حمایتی را پوشش می‌داد، اما رفته رفته جامعه هدف گسترش یافت و تا پایان سال 1402 هفت دهک درآمدی تحت پوشش قرار گرفتند.

طرح کالابرگ الکترونیک از دی ماه سال 1401 آغاز شد و تا اردیبهشت ماه سال 1403 ادامه داشت؛ در این طرح 11 قلم کالای خوراکی به همراه مقدار هر یک که از نظر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی کالای اساسی تلقی می شد، تعیین شد تا از طریق طرح کالابرگ الکترونیک به دست مصرف کنندگان برسد.

این طرح در ابتدا تنها تبدیل یارانه نقدی به یارانه کالابرگ برای خانوارهای یارانه بگیر بود اما پس از چهار ماه با اعطای یارانه تشویقی، سه دهک درآمدی را هدف قرار داده و به مرور با افزایش تعداد مشمولان و افزایش میزان یارانه تشویقی، تعداد مشارکت‌کننده ها نیز افزایش یافت.

در پایان سال 1402 نیز دولت با اجرای طرح فجرانه ضمن افزایش مبلغ یارانه تشویقی، شرایط استفاده از طرح را نیز آسانتر کرد که درنتیجه این عمل میزان مشارکت تقریباً به 100 درصد مشمولان رسید.

سه میلیون خانوار مشمول کالابرگ الکترونیک

میزان همکاری فروشگاهها با طرح کالابرگ الکترونیک در طول زمان اجرا متفاوت بوده به طوری که قبل از شهریور سال 1402 حدود 65 هزار فروشگاه به طرح متصل بودند و از بعد شهریور تا پایان دی ماه همان سال حدود 100 هزار فروشگاه و با اجرای طرح فجرانه حدود 200 هزار فروشگاه با طرح همکاری می کردند.

از 200 هزار فروشگاهی که در این طرح مشارکت داشتند حدود 80 درصد خریدها از فروشگاههای خُرد بوده و 20 درصد از فروشگاههای زنجیره‌ای انجام شده است. همکاری فروشگاهها در طرح یک منفعت دوسویه داشت، از طرفی دسترسی مردم برای مشارکت در طرح آسان تر می شد و از طرفی دیگر فروشگاهها با افزایش تعداد مشتری منتفع می شدند.

با شروع طرح، در انتهای سال 1401 کل خانوارهای یارانه بگیر به میزان یارانه نقدی دریافتی، تحت پوشش طرح کالابرگ قرار گرفتند. خانوارها اختیار داشتند که پیش از زمان دریافت یارانه نقدی ماهیانه، سبد کالای طرح کالابرگ را بدون هیچگونه یارانه تشویقی از فروشگاههای مشخص شده خریداری کنند.

در ادامه با آغاز سال 1402 طرح تغییر شکل اساسی داد. در مدل جدید سه دهک پایین درآمدی و مددجویان تحت پوشش نهادهای حمایتی مشمول طرح کالابرگ الکترونیکی قرار گرفتند و برای ترغیب افراد برای مشارکت در طرح، مبلغ 80 هزار تومان اعتبار یارانه تشویقی جهت خرید کالای اساسی علاوه بر یارانه اصلی در نظر گرفته شد. این مرحله به منظور جبران افزایش تورمی قیمت کالای اساسی برای گروه های کم‌درآمد جامعه به اجرا درآمد و تا نیمه مرداد سال 1402 ادامه یافت.

در مرحله بعد یارانه تشویقی برای مشمولین (سه دهک پایین درآمدی) به 120 هزار تومان افزایش یافت. به مرور در انتهای شهریورماه سال 1402 جامعه هدف از سه دهک به پنج دهک اول درآمدی افزایش یافت و در نهایت از اواخر مهرماه همان سال به هفت دهک درآمدی رسید.

در حقیقت از مهرماه سال 1402 حدود 60 میلیون نفر مشمول استفاده از طرح کالابرگ الکترونیک بودند. تا قبل از شهریور سال 1402 که جامعه هدف به سه دهک پایین درآمدی محدود شده بود، حدود یک میلیون خانوار در طرح مشارکت می کردند، اما بعد از شهریور 1402 و با گسترده شدن دایره شمول طرح در دو مرحله 1 تا دهک هفت، حدود سه میلیون خانوار در طرح مشارکت داشتند.

اجرای طرح فجرانه

مرحله اول طرح فجرانه از اواخر بهمن ماه سال 1402 به اجرا درآمد که صورت دیگری از طرح کالابرگ الکترونیک بود؛ در این طرح قیمت سبد مبنای طرح کالابرگ الکترونیک برای سال پایه(1401) محاسبه شده و تفاوت آن با قیمت همان سبد در سال 1402 به عنوان یارانه تشویقی به گروههای مشمول (هفت دهک اول درآمدی) پرداخت می شد.

مجموع هزینه خرید سبد مبنا در سال 1401 حدود 523 هزار تومان بود، اما هزینه خرید همان سبد به علت تورم در سال 1402 افزایش یافته و به حدود 743 هزار تومان رسیده است که تفاضل آن با قیمت سال گذشته حدود 220 هزار تومان بوده که معادل یارانه تشویقی در نظر گرفته شده در طرح فجرانه است.

به بیان دیگر، افراد هرکدام از کالاهای مشخص شده در بازه قیمتی جدول را انتخاب می‌کردند، مابه‌التفاوت ناشی از تورم در سال جدید را دولت به عنوان یارانه تشویقی تا سقف 220 هزار پرداخت می کرد در نتیجه در صورتی که فرد مثال از برنجی با برندی که قیمت آن بیشتر از رقم تعیین شده است، مصرف کند، یارانه تشویقی تا سقف 30 هزار تومان (تفاوت 110 هزار تومان و 80 هزار تومان در دو سال 1401 و 1402) پرداخت شده و بقیه مبلغ را فرد باید خود پرداخت می کرد.

طرح فجرانه از 18 بهمن ماه سال 1402 آغاز شد و به دلیل آنکه جذابیت مالی بیشتری نسبت به مدل قبلی کالابرگ برای مصرف کنندگان داشت، میزان مشارکت در طرح کالابرگ را افزایش داد. بر اساس داده های شرکت فارا حدود 17 میلیون سرپرست خانوار در مرحله اول فجرانه شرکت کردند.

طرح کالابرگ را می توان به لحاظ تغییرات در دایره شمول و میزان یارانه تشویقی به سه دوره تقسیم کرد:

مرحله اول قبل از شهریورماه سال 1402 که مشمولان محدود به سه دهک پایین درآمدی و مددجویان نهادهای حمایتی شده بودند.

مرحله دوم در شهریور و مهرماه سال 1402 که دایره مشمولان طرح به ترتیب به پنج و سپس در مهرماه به هفت دهک افزایش یافت؛ ضمن اینکه یارانه تشویقی پیش از این به رقم 120 هزار تومان رسیده بود که این مرحله تا نیمه سال 1402 ادامه یافت.

مرحله سوم طرح با عنوان طرح فجرانه از نیمه بهمن ماه سال 1402 آغاز شد که ضمن افزایش یارانه تشویقی به 220 هزار تومان شرایط استفاده از طرح را تسهیل کرده بود.

کالابرگ برای دولت چقدر هزینه داشت؟

بر اساس گزارشی که مرکز پژوهشهای مجلس به تازگی منتشر کرده است، طرح کالابرگ تا قبل از شهریور سال 1402 که جامعه هدف محدود و میزان یارانه تشویقی نیز کمتر بوده، با توجه به استقبال اندک جامعه هدف، حدود یک هزار میلیارد تومان هزینه داشته است.

با افزایش جامعه هدف به پنج و سپس هفت دهک تا بهمن ماه پارسال، سازمان هدفمندی یارانه ها حدود 9 هزار میلیارد تومان به حساب شرکت فارا (مجری طرح) پرداخت کرده، اما با افزایش یارانه تشویقی از بهمن ماه 1402 در قالب طرح فجرانه، برای چهار ماه پایانی اجرای طرح حدود 32 هزار میلیارد تومان پرداخت شده است.

در مجموع طرح کالابرگ الکترونیک 42.3 هزار میلیارد تومان منابع مالی دریافت کرده که حدود 76 درصد آن بابت اجرای طرح فجرانه برای تقریباً نیمه بهمن 1402 به بعد است.

با شروع طرح فجرانه به دلیل افزایش یارانه تشویقی و افزایش استقبال جامعه هدف، میزان اعتبار مورد نیاز افزایش قابل توجهی داشت و طبیعی بود که دولت با وجود محدودیتهای مالی، امکان تأمین به موقع منابع مالی مورد نیاز را نداشته باشد.

طرح فجرانه در اردیبهشت سال 1403 متوقف شد اما برخی از مطالبات فروشگاهها که پرداخت نشده بود در شش ماهه اول سال 1403 از طریق سازمان هدفمندی یارانه ها به حساب شرکت فارا نزد بانک رفاه کارگران پرداخت شده است.

در حقیقت برخی از مطالبات فروشگاهها تا حدود مرداد و شهریور سال 1403 معوق مانده بود و دولت با تأخیر مطالبات آنها را پرداخت کرد. آنچه مشخص است دولت بودجه قابل توجهی را برای اجرای طرح کالابرگ الکترونیک هزینه کرده است.