به گزارش پایگاه خبری «عصر بازار»، پس از خروج یک جانبه آمریکا از برجام و بازگشت مجدد تحریم‌ های نفتی از اواسط آبان‌ ماه امسال، باز هم احتمال کاهش میزان صادرات نفت ایران پررنگ ‌تر شد و نگرانی ‌ها از کم شدن درآمد های نفتی قوت گرفت. در همین راستا، چندی پیش موسسه اینترنشنال در گزارشی مدعی شد که صادرات نفت و میعانات گازی ایران از آوریل تا سپتامبر سال جاری میلادی، 800 هزار بشکه در روز کاهش یافته است. از این رو، مسئولان کشور با توجه به تجربیات سال‌ های قبل به فکر ایجاد راه¬ حلی برای استفاده از تمام ظرفیت‌ های موجود برای مقابله با تحریم‌ های نفتی آمریکا و جلوگیری از کاهش میزان صادرات نفت کشور افتادند و در نهایت پیشنهاد عرضه نفت در بورس انرژی که پیش از این نیز مطرح بود، عملیاتی شد؛ به ‌نحوی که بسیاری از کارشناسان معتقدند: عرضه نفت در بورس و استفاده از توانمندی بخش خصوصی در صادرات نفت جدی ‌ترین راهکار موجود برای دور زدن تحریم ‌های نفتی است. اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور نیز در این‌ خصوص می ‌گوید: "با کشورهای دوست گفت ‌و گو کرده و راه ‌های فروش نفت را باز کرده ایم؛ نفت خام ایران در بورس داخلی عرضه می‌ شود و بخش خصوصی می ‌تواند در بستری شفاف، نفت را بخرد و صادر کند."

دلخوری وزارت نفت از شکستن انحصار
پس از اظهارات صریح و مکرر معاون اول رئیس جمهور و رئیس ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی درباره ضرورت اجرای این راهکار برای بی اثر کردن تحریم ¬های نفتی آمریکا، وزارت نفت حدود دو ماهه سکوت کرد و این سکوت به معنی آن بود که امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران به عنوان فروشنده انحصاری نفت، نه تنها با فروش نفت در بورس، بلکه اصولا با هر روش دیگری که زمینه را برای فعالیت بخش خصوصی در فروش نفت ایران باز کند، مخالف است. با این حال و باوجود مخالفت وزیر نفت، شورای عالی هماهنگی اقتصادی در جلسه 27 شهریورماه با هدف متنوع‌ سازی روش ‌های فروش نفت، طرح عرضه نفت خام در رینگ صادراتی بورس انرژی در داخل کشور به صورت ارزی را تصویب کرد.  براساس این طرح، وزارت نفت می ‌تواند با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی برای صادرات، نفت خام و فرآورده‌ های نفتی را به قیمت رقابتی، در بورس داخل کشور به فروش برساند.
بر مبنای این طرح، فروش به صورت 20 درصد ریالی و 80 درصد ارزی خواهد بود که تسویه بخش ریالی (بر اساس نرخ تسعیر سنا) به صورت نقدی قبل از تحویل محموله و تسویه بخش ارزی به صورت اعتباری، با ارائه ضمانت ‌نامه بانکی تعهد پرداخت ریالی معتبر از بانک ‌های مورد قبول شرکت ملی نفت ایران، پس از تحویل محموله انجام می¬ شود. همچنین متقاضیان خرید برای شرکت در معامله، باید 10 درصد ارزش سفارش را به صورت ریالی به میزان پیش پرداخت قبل از عرضه به حساب اعلامی شرکت سپرده‌ گذاری مرکزی و تسویه وجوه واریز کنند که در صورت انجام معامله بخشی از 20 درصد ریالی محسوب خواهد شد. خریداران بر اساس قیمت پایه اعلامی شرکت ملی نفت ایران که بر اساس قیمت‌ های معاملاتی امور بین ‌الملل این شرکت خواهد بود، بر روی قیمت نفت‌خام رقابت می¬ کنند که انتظار می‌ رود ایجاد چنین فضای رقابتی منجر به کشف قیمت مناسب و شفاف شود. تحویل نفت‌خام به خریداران در محموله ‌های حداقل 5 هزار تنی (معادل حدود 35 هزار بشکه استاندارد) قابل انجام بوده و خریداران می ‌توانند با تجمیع قرارداد های خرید، نسبت به برداشت محموله ‌های بزرگتر اقدام کنند.

"DME" الگویی برای معاملات نفت
این طرح نیز مانند تمام رویداد های مهم اقتصادی، موافقان و مخالفانی دارد؛ برخی از کارشناسان آن را طرحی ملی می -دانند و اعتقاد دارند که این طرح به شفافیت بیشتر بازارهای انرژی کمک شایانی می کند، این متخصصان به بورس کالایی دبی موسوم به DME اشاره می کنند که بیشترین شهرت خود را مدیون معاملات حامل‌ های انرژی است و از سال 2007 تاکنون به ‌عنوان یکی از مهم‌ ترین بازارهای رسمی انرژی در آسیا و حوزه شرق جهان مطرح است. به عبارت دیگر، برای مدت‌ ها بورس دبی یا DME تنها بازار قیمت ‌ساز در آسیا بود و بیشتر معاملات نفت خام و فرآورده ‌ها با نیم ‌نگاهی به آمارهای معاملاتی این بازار کشف قیمت می‌ شود. اگرچه این ادعا به معنی کمرنگ شدن شاخص قیمتی نفت برنت نیست، اما به هر حال  DME توانست در سال 2010، با تحویل  144 میلیون بشکه نفت به‌صورت فیزیکی رکورد خوبی به جا بگذارد. این موفقیت در شرایطی است که در سال‌های پیش از آن، یعنی در 2008 و 2009 شاهد هجوم بسیاری از شرکت‌ های برجسته برای توسعه این بازار بودیم.

تمام دلایل مخالفان
مخالفان هم دلایلی برای اثبات مشکلات عرضه نفت در بورس دارند؛ منتقدان می‌ گویند: اجرای این راهکار به افزایش میزان صادرات نفت کشور کمکی نخواهد کرد، چون با اعمال تحریم‌ های نفتی، نفت ایران و نه فروشندگان نفت ایران تحریم می ‌شود. بنابراین، بخش خصوصی نیز قادر نخواهد بود که بازاریابی کرده و نفت را در بازار‌های جدید به فروش برساند. در نتیجه امکان دارد که فروشندگان جدید به بازار شرکت ملی نفت ورود پیدا کنند و نفت خود را با قیمت ‌های پایین تر نسبت به قیمت واقعی به مشتریان شرکت ملی نفت ارائه و آنها را جذب خود کنند.
در این صورت، نه تنها میزان صادارت نفت کشور افزایش نمی ‌یابد، بلکه باعث می ‌شود که درآمد‌های نفتی دولت کاهش پیدا کند. از سوی دیگر، این کارشناسان اعتقاد دارند که سامانه معاملاتی که اکنون در بورس استفاده می ‌شود، معاملات سه بورس را پوشش می ‌دهد و بیش از هزار میلیارد تومان در این سیستم معامله و تسویه می‌ شود؛ پس امکان دارد که این سیستم توانایی و کشش افزایش معاملات در حوزه بورس انرژی را نداشته باشد. یکی دیگر از چالش هایی که در این خصوص مطرح می شود، نحوه بازاریابی بخش خصوصی در صادرات است؛ اجاره یا خرید نفتکش هایی که در لیست تحریم های آمریکا نباشند، از یکسو و انتقال ارزی با توجه به تحریم های بانکی از سوی دیگر، می تواند به مشکلات صادرکنندگان خصوصی اضافه کند.

بورس نفتی شد
با وجود تمام اما و اگرها، بالاخره روز ششم آبان‌ماه سال 97 در رویدادی تاریخی، یک میلیون بشکه نفت خام در بورس انرژی ایران عرضه شد که با فروش هشت محموله 35 هزار بشکه‌ای (معادل 280 هزار بشکه) به پایان رسید. در نخستین عرضه، سه کارگزاری این محموله¬های نفتی را به نرخ بشکه ای 74 دلار و 85 سنت خریدند. البته بر اساس قانون، اطلاعات همه خریداران در بورس محرمانه است و انتشار آنها جرم تلقی می شود. اقبال مناسب بازار، به این رویداد سبب شد که دومین عرضه نفت در بورس انرژی پانزده روز بعد انجام شود؛ دومین مرحله فروش نفت خام در بورس انرژی،700 هزار بشکه نفت خام به نرخ بشکه ای 64 دلار و 97 سنت داد و ستد شد. در این مرحله محموله¬ های نفتی در قالب سه سفارش خرید 210 هزار، 245 هزار و 245 هزار بشکه ای فروخته شد. البته مانند نوبت پیش، حجم خرید حداقل 35 هزار بشکه تعیین شده بود و محموله ¬های نفتی در پایانه "خارگ" در خلیج فارس تحویل داده می شود.

عرضه نفت با حضور "نورچشمی ‌ها"
اما نکته منفی که در این رخداد ملی به چشم آمد و مورد انتقاد بخش بزرگی از رسانه ‌های کشور قرار گرفت، مدیریت نامناسب و ضعیف در پوشش و بازتاب خبری این رویداد تاریخی بود. نخستین عرضه نفت در بورس، در حالی با سکوت خبری و حضور اندک خبرنگاران نورچشمی همراه شد که حتی برای معرفی شرکت های کوچکی که برای اولین ‌بار به بورس می آیند، جلسه معارفه با حضور تمام خبرنگاران برگزار می شود. اما درمورد این رویداد که حتی با "ملی شدن صنعت نفت" قابل مقایسه است، نشست خبری برگزار نشد و تنها عده کمی از خبرنگاران به این برنامه دعوت شدند و فرضیه همکاری بورس انرژی با برخی از خبرنگاران نورچشمی را تقویت کرد. 

رضا پدیدار، عضو کمیسیون انرژی اتاق ایران
بورس انرژی، ناقص است/ نفت جایگاه ثابت در تابلو بورس انرژی ندارد
پدیدار عضو کمسیون انرژی اتاق ایران در خصوص عرضه نفت در بورس انرژی گفت: پس از گذشت دو دهه از اولین قدم‌های برداشته شده در راه عرضه نفت در بازار سرمایه می ‌توان گفت که این تصمیم از قدمت تاریخی مناسبی برخوردار است و مهم‌ ترین دلیل اجرایی نشدن آن انحصار فروش نفت بود که در اختیار بخش امور بین ‌الملل شرکت ملی نفت ایران قرار داشت.
وی افزود: به هر حال شرایط موجود به خصوص تحریم‌ ها، زمینه ‌ای ایجاد کرده که مسئولان نیاز به استفاده از ظرفیت‌ های بورس و بخش خصوصی را بیشتر از گذشته حس کرده و به این نتیجه رسیده ‌اند که با عرضه بخشی از نفت خام و فرآورده ‌های هیدروکربنی از طریق بازار سرمایه و پررنگ کردن بخش خصوصی می ‌توانند از محدودیت ‌های حاصل از تحریم ‌های آمریکا عبور کنند.
این کارشناس انرژی مهم ‌ترین عامل در موفقیت این طرح را تداوم عرضه دانست و اعلام کرد: جدی ‌ترین تهدید برای موفقیت نشدن عرضه نفت در بورس، دولت است. به عبارت دیگر، اگر دولت مساعدت نداشته باشد و نفت را به صورت مداوم در این بازار عرضه نکند، این طرح با مشکلات بسیاری روبه‌رو می ‌شود.
پدیدار دیگر تهدید برای عرضه نفت در بازار سرمایه را سازوکار نامناسب بورس انرژی دانست و اظهار کرد: ساختار بورس انرژی ایران ناقص است و باید ساختار بورس ‌های جهانی را الگوی خود قرار دهد، به عبارت دیگر در بورس ‌های جهانی اعتبارسنجی انجام می ‌شود و خط اعتباری خاصی در اختیار هر فعال قرار می‌ گیرد. اعتبار هر فعال بخش خصوصی در کشور مشخص شده تا روی این خط اعتباری نفت را به مشتریان خارجی بفروشد، اما این مهم در ساز و کار فروش نفت به بخش خصوصی در ایران در نظر گرفته نشده است.
وی افزود: از سوی دیگر بورس انرژی باید زمینه ‌ای را فراهم کند که تجارت انرژی به خصوص نفت خام به صورت کاغذی انجام شود. به عبارت دیگر عمده معاملات نفت خام در بازارهای جهانی از طریق بورس کاغذی انجام می ‌شود. براساس آمارهای منتشر شده، معاملات کاغذی یا اوراق سلف حدود 3 برابر بیشتر از معاملات فیزیکی انجام می ‌شود.
به گفته این عضو کمیسیون انرژی اتاق ایران، روزانه بین 35 تا 37 میلیون بشکه نفت خام در بورس ‌های جهانی به صورت فیزیکی ردوبدل می ‌شود و این در حالی است که معاملات نفت به شکل کاغذی، روزانه به 120 تا 150 میلیون بشکه نیز می ‌رسد.
این کارشناس حوزه انرژی ادامه داد: فرآورده‌ های هیدروکربنی به خصوص نفت خام باید به صورت کاغذی در بازار سرمایه مورد معامله قرار بگیرند. این در حالی است که متاسفانه اکنون چنین سازوکاری در بورس انرژی ایران وجود ندارد و هر دو نوبتی که نفت خام در بورس انرژی ایران عرضه شده به شکل فیزیکی بوده است. از این رو، یکی از تهدیدها برای موفق نشدن عرضه نفت خام در بورس، عرضه فیزیکی آن است که اکنون سازوکار اصلی بورس انرژی ایران بر پایه آن قرار دارد.
پدیدار در خصوص مشکلات خریداران در صادرات نفت نیز یادآور شد: تا امروز خریداران نفت از بورس کاملا خصوصی بوده ‌اند. بنابراین خریداران مشکلات خاص خود را در زمینه ‌های متفاوت از جمله پیدا کردن نفت‌ کش، بیه نفت‌ کش، نقل و انتقال پول و ... خواهند داشت. برای حل چنین مشکلاتی، خریداران نفت از بورس انرژی باید شرکت ‌های فعال در حوزه انرژی که تخصص خرید و فروش نفت خام را دارند، باشند و در غیر این صورت، باید از طریق کارگزاری نفت را خریداری کنند.
عضو کمسیون انرژی اتاق ایران با تاکید بر ضعف بورس انرژی در اطلاع رسانی عرضه نفت خام در بازار سرمایه، بیان کرد: در اینکه بورس انرژی در ایران ناقص است، شکی وجود ندارد؛ چرا که از یکسو این بورس هنوز در جامعه به صورت کامل شناخته شده نیست و از سوی دیگر، پس از دو بار عرضه نفت در بورس هنوز نفت خام بر تابلو بورس نقشی ندارد و فقط یکشنبه‌ ها ساعت 2 بعدازظهر، اسم نفت در تابلو بورس انرژی نقش می‌ بندد و به صورت محدود عرضه می ‌شود.

علی حسینی، مدیرعامل بورس انرژی ایران
تمام خریداران داخلی هستند/ حتما نشست خبری برگزار خواهیم کرد
مدیرعامل بورس انرژی در مقایسه بورس انرژی ایران و سایر بورس ‌ها در استفاده از ابزار مشتقه حامل‌ های انرژی، گفت: در حال‌حاضر بازار مشتقه در بورس انرژی وجود دارد و اوراق سلف موازی استاندارد بر پایه کالاهای مختلف مانند حامل‌های انرژی و نفت خام منتشر می ‌شود؛ سال گذشته دولت اوراق سلف نفت خام را در بورس انرژی منتشر کرد و اکنون این اوراق قابل معامله هستند. از سوی دیگر، استفاده از ابزارهای مشتقه مانند فیوچرز و آپشن مستلزم وجود دارایی فیزیکی است و باید معاملات آن مداوم باشند، به همین دلیل، اول باید بازار فیزیکی شکل می ‌گرفت تا در ادامه بازار آتی و آپشن را راه ‌اندازی کنیم.
حسینی افزود: اگر شرایط مناسب باشد و همراهی از طرف وزارت نفت به عنوان ارگانی که انحصار عرضه و صادرات نفت را در اختیار دارد، وجود داشته باشد؛ به زودی ساختار عرضه این ابزارها در بورس انرژی شکل می ‌گیرد.
وی در خصوص تداوم عرضه نفت خام در بورس انرژی، بیان کرد: بر اساس ماده چهارم برنامه ششم، عرضه نفت در بورس تهران باید ادامه داشته باشد و این در حالی است که در مرحله اجرا، وزارت نفت اعلام کرد که در ابتدا یک میلیون بشکه را به صورت آزمایشی در بازارسرمایه  عرضه می‌کند و بر اساس بازخورد بورس و شرکت‌های خریدار، تصمیمات جدید برای ادامه عرضه را اعلام می‌کند. به هر حال، بورس انرژی با استناد به قانون، خواستار عرضه مداوم نفت خام در بورس است.
در ادامه حسینی با اشاره به وجود ضمانت ‌نامه‌ های بانکی معتبر برای جلوگیری از نکول خریداران اظهار کرد: سازوکار پیشبینی شده برای تسویه به این شکل است که خریدار 20 درصد هزینه را به صورت نقد و ریالی و مابقی را هنگام تحویل محصول پرداخت کند؛ البته برای کاهش ریسک نکول  از خریداران ضمانت نامه ‌هایی از بانک ‌های منتخب وزارت نفت گرفته می‌ شود. سعی بر آن است که تا حد ممکن ریسک نکول مدیریت شود.
این مقام مسئول در مورد شایعه وجود خریداران خارجی نفت در بورس گفت: بر اساس اطلاعات عرضه خریدار می ‌تواند شرکت‌های داخلی یا خارجی باشند، اما در نوبت اول و دوم تمام خریداران داخلی هستند.
مدیرعامل بورس انرژی در پاسخ به انتقادهای مطرح شده در خصوص نحوه اطلاع رسانی و حضور خبرگزاری ‌های خاص در نشست خبری عرضه نفت نیز ابراز کرد: وجود نورچشمی‌ ها در نشست خبری را تکذیب می‌ کنم؛ به دلیل ابهاماتی که از سوی وزارت نفت برای عرضه کامل و مداوم نفت خام در بورس وجود دارد، تصمیم بر آن شد که برگزاری نشست خبری به پس از تصمیم ‌گیری وزارت نفت موکول شود. با این حساب تنها خبرنگار حاضر در مراسم، دوربین صدا و سیما بود. همچنین تمام اطلاعاتی که بورس انرژی طبق قانون امکان افشای آن را دارد، در سایت به نمایش گذاشته شده است.
وی افزود: اگر عرضه نفت خام در بورس تداوم داشته باشد و با تجربه کنونی حتما نشست خبری برگزار می ‌کنیم و به سوالات خبرنگاران پاسخ خواهیم داد.